Psychoterapia

25 marzec 2025

Czym jest, a czym nie jest narcyzm?

Piotr Robaczewski Narcyzm, Psychoterapia, Relacje

W ostatnich latach pojęcie „narcyz” stało się niezwykle popularne w przestrzeni publicznej. Coraz częściej słyszymy, że ktoś określa swojego byłego partnera, szefa czy znajomego mianem narcyza. Jednak czy zawsze jest to trafne? Czy każda osoba pewna siebie i dbająca o własne interesy rzeczywiście cierpi na narcystyczne zaburzenie osobowości? W tym artykule przyjrzymy się, czym naprawdę jest narcyzm jako zaburzenie, jakie są jego przyczyny, objawy i rokowania, a także omówimy, dlaczego niewłaściwe używanie tego terminu może prowadzić do nieporozumień i krzywdzących uproszczeń.

Narcyzm jako zaburzenie osobowości

Narcyzm to pojęcie, które jest często używane w codziennym języku w sposób nieprecyzyjny. W rzeczywistości jednak narcyzm może być rozpatrywany jako cecha osobowości, ale także jako zaburzenie – narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD, Narcissistic Personality Disorder), które charakteryzuje się szeregiem określonych kryteriów diagnostycznych. Każdy z nas może przejawiać pewne cechy narcystyczne (silniejsze lub słabsze), ale nie oznacza to od razu, że mamy zaburzenie w tym obszarze. Istnieje spektrum cech narcystycznych, od rysu osobowościowego po zaburzenie, a dodatkowo niektóre zachowania kojarzące się narcyzmem mogą występować na innym tle. Precyzyjnym różnicowaniem tych kategorii zajmują się specjaliści, natomiast wiele osób szuka wskazówek mających pozwolić im zarysować problem, zacząć się zastanawiać nad sięgnięciem po pomoc, i jako wsparcie tym osobom publikujemy ten tekst.

Do głównych cech narcystycznego zaburzenia osobowości należą:

poczucie wyższości i wyjątkowości,
nadmierna potrzeba podziwu,
brak empatii wobec innych, trudność w okazywaniu autentycznej bliskości,
wykorzystywanie innych do osiągania własnych celów,
arogancka i wyniosła postawa, przy jednoczesnej bardzo niskiej samoocenie,
wrażliwość na krytykę i skłonność do wybuchów gniewu w przypadku jej otrzymania,
wewnętrzna pustka i brak autentycznego kontaktu z przeżywaniem swoich emocji.

Przyczyny narcyzmu

Narcystyczne zaburzenie osobowości jest złożonym zjawiskiem wynikającym z interakcji wielu czynników – społecznych, środowiskowych oraz wychowawczych. Kluczowym elementem jest wczesne dzieciństwo, kiedy to kształtują się nasze relacje z opiekunami i fundamenty poczucia własnej wartości. W wielu przypadkach osoby rozwijające cechy narcystyczne doświadczają sprzecznych sygnałów: z jednej strony mogą być nadmiernie idealizowane przez opiekunów, a z drugiej – doświadczać chronicznej krytyki, zaniedbania lub odrzucenia. Takie dysonanse w relacjach prowadzą do głębokiego poczucia wewnętrznej pustki i braku autentycznego wsparcia emocjonalnego. Osoby z NPD często nie doświadczyły w swoim życiu stabilnych relacji opartych na zaufaniu, co może prowadzić do trudności w tworzeniu bliskości i budowaniu empatii.

W odpowiedzi na te bolesne doświadczenia rozwijane są mechanizmy obronne, mające na celu ochronę przed uczuciem odrzucenia i niską samooceną. Narcyzm staje się swoistą maską, która ma ukryć wewnętrzne lęki i poczucie niedoskonałości, poprzez kreowanie wyidealizowanego obrazu siebie. Mechanizmy te przejawiają się w potrzebie ciągłego podziwu, nadmiernej pewności siebie, a także w wykorzystywaniu innych jako narzędzi do potwierdzania własnej wartości. Warto pamiętać, że choć ich zachowania mogą być raniące, często wynikają one z mechanizmów obronnych rozwiniętych w dzieciństwie.

Dodatkowo, wpływ społeczno-kulturowy, w którym duże znaczenie przywiązuje się do sukcesu, wyglądu i osiągnięć, mogą dodatkowo wzmocnić te mechanizmy. Wszystkie te czynniki razem tworzą obraz osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości, w której głęboka wewnętrzna pustka i cierpienie są rekompensowane przez zewnętrzne atrybuty – takie jak wyolbrzymiona pewność siebie i potrzeba podziwu. W efekcie zewnętrzna fasada maskuje wewnętrzne poczucie samotności, bólu i braku autentycznej miłości, co prowadzi do powtarzających się problemów w relacjach interpersonalnych.

Czy narcyzm da się wyleczyć?

Rokowania w przypadku NPD nie są jednoznaczne, dużo zależy od tego z jak dużymi sztywnościami w sposobie doświadczania siebie i innych (cechy osobowości vs zaburzenie) mamy do czynienia u klienta. Psychoterapia indywidualna może pomóc osobom z tym zaburzeniem w lepszym zrozumieniu swoich mechanizmów obronnych i pracy nad relacjami. Przede wszystkim ważne jest zbudowanie podczas terapii relacji opartej na zaufaniu i akceptacji. jest to korektywne doświadczenie, ponieważ takiej relacji osoby z cechami narcystycznymi często nigdy nie miały, a pod narcystyczną maską najczęściej jest głębokie poczucie osamotnienia, pustki i cierpienia.

Psychoterapia humanistyczno-doświadczeniowa jest skoncentrowana na autentycznym kontakcie z klientem, dzięki temu osoba narcystyczna może sama, w powolnym procesie, pozwalać sobie stopniowo na autentyczność w relacji i, docelowo, na budowanie bliższych relacji w życiu. Proces budowania zaufania w terapii wymaga cierpliwości i czasu, ponieważ ból związany z odrzuceniem, jakiego klient narcystyczny doświadczył, jest często tak duży, że sam odrzuca on innych ludzi, w tym terapeutę. Jednak w terapii możliwe jest nazwanie i uelastycznienie (przynajmniej w pewnym stopniu) tych schematycznych mechanizmów przeżywania i zachowania.

Trudność polega jednak na tym, że narcyzi rzadko szukają pomocy sami – zazwyczaj robią to pod presją otoczenia, a wtedy motywacja do terapii jest niska. Nie ma skutecznego farmakologicznego leczenia narcyzmu.

Jak rozpoznać narcyza?

Narcyza można rozpoznać po pewnych powtarzalnych wzorcach zachowań, które z początku mogą wydawać się atrakcyjne i pociągające, ale z czasem są raniące i destrukcyjne dla drugiej strony. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często prezentują wysoki poziom charyzmy, pewności siebie i inteligencji społecznej, co sprawia, że łatwo zdobywają zaufanie i sympatię otoczenia. Jednak za tą fasadą kryje się potrzeba kontroli i potwierdzania własnej wartości kosztem innych. Warto ponownie podkreślić, że precyzyjną diagnozą adaptacji osobowościowej jest w stanie zająć się specjalista, ponieważ nie jest to sprawa prosta. Czyjeś zachowania pozornie narcystyczne mogą mieć różne znaczenie, nie tylko świadczyć o narcystycznych cechach osobowości tej osoby i ich nasileniu. Prosimy więc traktować poniższą listę jako wskazówki do zainteresowania się tematem i dalszej refleksji lub sięgnięcia po profesjonalną pomoc, a nie jako listę do samodzielnej definitywnej diagnozy.

Typowe zachowania narcyza to:

Love bombing – Na początku związku narcyz intensywnie zalewa partnera/kę komplementami, prezentami i nadmiernym zainteresowaniem. Ta strategia ma na celu stworzenie silnej emocjonalnej więzi oraz uzależnienie partnera od pozytywnych doznań.
Idealizacja, a następnie dewaluacja – Po okresie intensywnego uwodzenia narcyz zaczyna obniżać wartość swojej partnerki/ra. Początkowa faza idealizacji ustępuje miejsca krytyce, w której drobne błędy są wyolbrzymiane, co prowadzi do stopniowej utraty pewności siebie u partnera.
Brak empatii – Mimo powierzchownego uroku, narcyz nie potrafi współodczuwać emocji innych. Jego zachowania często ukazują obojętność wobec potrzeb emocjonalnych bliskich.
Agresywność wobec krytyki – Nawet delikatna krytyka może wywołać gwałtowną reakcję, od złości po agresję psychiczną. Ta obrona, aby nie kontaktować się z niskim poczuciem własnej wartości, przez swoją intensywność i czasem agresję, może prowadzić do dominowania w relacji.
Gaslighting – Podważanie percepcji i pamięci partnera, przez co ta osoba zaczyna wątpić we własny osąd i zdrowy rozsądek.
Eksploatacja emocjonalna – Narcyz często wykorzystuje emocje i wrażliwość innych, aby osiągnąć swoje cele, niezależnie od kosztów emocjonalnych ponoszonych przez partnera. Jest to związane z brakiem lub niską empatią.
Maskowanie własnych słabości – W obliczu zagrożenia narcyz prezentuje niedostępną emocjonalnie postawę, która ma ukryć jego wewnętrzną niepewność, lęki oraz poczucie pustki.

Dzięki niektórym z tych zachowań, osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości może na początku wydawać się niezwykle atrakcyjnym i fascynującym partnerem. Jednak osoby z cechami narcystycznymi mają często trudność z budowaniem zdrowych relacji i mogą czasami stosować mechanizmy obronne, które dla ich partnerów są raniące, a nawet destrukcyjne.

Narcyzm dotyczy także kobiet

Choć narcyzm stereotypowo kojarzy się z mężczyznami, to w rzeczywistości narcystyczne zaburzenie osobowości występuje również u kobiet. Przejawy NPD mogą się różnić w zależności od osoby i jej doświadczeń, a mechanizmy obronne mogą przyjmować zarówno bardziej otwarte, jak i subtelne formy. Doświadczenia związane z własną płcią, powiązanymi rolami społecznymi, tożsamością seksualną są częścią tła, które wpływa na sposób ekspresji narcyzmu. Bardziej subtelne formy to np. emocjonalny szantaż, gdzie osoba narcystyczna wykorzystuje swoje zdolności do wywoływania silnych reakcji emocjonalnych u partnera/ki. Może na przykład wykorzystywać swoje emocjonalne reakcje, obietnice bliskości i jednocześnie grozić wycofaniem miłości, aby utrzymać kontrolę nad relacją.

Potrzeba podziwu u kobiet z NPD często manifestuje się poprzez szczególną dbałość o wygląd oraz wykorzystanie swojego statusu społecznego. Kobiety te mogą inwestować dużo energii w kreowanie wizerunku, który ma wzbudzać podziw i zazdrość otoczenia, a ich relacje interpersonalne często opierają się na tym, jak są postrzegane przez innych. To samo można powiedzieć o narcystycznych mężczyznach, a jedynie forma czy sposób będzie inny ze względu na inne role i oczekiwania społeczne wobec kobiet i mężczyzn – np. prawdopodobnie inaczej o wygląd będzie dbała i co innego prezentowała światu narcystyczna kobieta, a co innego mężczyzna.

To, co bardziej specyficzne dla narcystycznych kobiet w naszym kręgu kulturowym, to że tradycyjne role płciowe związane z empatią i opiekuńczością mogą utrudniać rozpoznanie specyfiki relacji. Narcystyczne działania mogą być maskowane przez pozorną empatię i troskę, co powoduje, że inne osoby nie zawsze zdają sobie sprawę z narcystycznego charakteru relacji. Może być to wtedy bardziej zamaskowane, subtelne, trudniejsze do nazwania, niemniej o tej samej dynamice, jak kiedy dzieje się bardziej jawnie i jest robione wprost.

Jak wyjść z relacji z narcyzem?

Relacje z narcyzem mogą być wyniszczające zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn, szczególnie jeśli jest to narcyzm spełniający kryteria zaburzenia osobowości. Partnerzy/ki w takim związku doświadczają ciągłego napięcia, deprecjacji własnej wartości, izolacji emocjonalnej oraz chronicznego stresu. Często zmagają się z głębokim poczuciem winy i utratą tożsamości, mogą czuć się przytłoczeni subtelną, lecz równie destrukcyjną manipulacją emocjonalną. Mogą też doświadczać gaslightingu – podważania ich własnej percepcji rzeczywistości, co prowadzi do długotrwałych skutków psychicznych.

Jeśli czujesz, że twoja relacja jest dla ciebie trudna i obciążająca, warto skonsultować się z psychoterapeutą, który pomoże zrozumieć twoje potrzeby emocjonalne i ustalić zdrowe granice. Poniższa lista jest inspiracją dla dalszych przemyśleń i rozmów, też ze specjalistą, a nie jest gotowym rozwiązaniem.

Aby wyjść z relacji z narcyzem, warto rozważyć następujące kroki:

Zrozumienie problemu
Kluczowe jest uświadomienie sobie, że narcyz z zaburzeniem osobowości ma ogromną trudność ze zmianą swoich głęboko zakorzenionych mechanizmów obronnych. Jego destrukcyjne zachowania, oparte na manipulacji, gaslightingu oraz nieustannej potrzebie kontroli, są często bardzo usztywnione i schematyczne. Uznanie tego faktu pozwala na podjęcie decyzji o zerwaniu toksycznego związku. Ponownie warto podkreślić, że samodzielnie, będąc wewnątrz danego związku, nie jest możliwa trafna i realistyczna diagnoza charakteru relacji i osobowości partnera/ki. Potrzebna jest pomoc specjalisty. Natomiast zauważenie problemu, pierwsze refleksje i kroki są właśnie w rękach tej konkretnej osoby, Twoich, i dlatego właśnie publikujemy ten tekst.
Zadbanie o wsparcie
Relacja z narcyzem często wiąże się z izolacją od bliskich i wsparcia. Niezależnie od tego, czy jesteś partnerką narcyza, czy partnerem narcyzki, warto zwrócić się o pomoc do zaufanych osób – przyjaciół, rodziny lub profesjonalistów. Rozmowa z terapeutą, a także uczestnictwo w grupach wsparcia, może dostarczyć cennych narzędzi do radzenia sobie z emocjonalnym obciążeniem.
Zachowanie dystansu
Utrzymanie zdrowego dystansu to podstawa. W sytuacjach, gdy narcyz stosuje techniki manipulacyjne, takie jak wzbudzanie poczucia winy czy gaslighting, całkowite zerwanie kontaktu (tzw. „no contact”) może okazać się jedynym skutecznym rozwiązaniem. W przypadku, gdy zerwanie kontaktu nie jest możliwe (np. z powodu wspólnych zobowiązań czy dzieci), konieczne jest ustalenie jasnych granic, które zabezpieczą Twoją przestrzeń emocjonalną.
Praca nad własnym poczuciem wartości
Relacje z narcyzem często prowadzą do stopniowego niszczenia samooceny. Dlatego tak ważna jest praca nad odbudową własnej wartości. Warto poświęcić czas na refleksję, samopoznanie oraz rozwijanie pasji i zainteresowań. Terapia indywidualna może pomóc w przepracowaniu bolesnych doświadczeń oraz w nauce stawiania granic.
Unikanie manipulacji
Narcyz może stosować różne techniki, aby przyciągnąć Cię z powrotem do związku – od wzbudzania litości po obietnice zmiany. Kluczowe jest rozpoznanie tych manipulacji i stanowcze odrzucenie wszelkich prób wpływania na Twoje decyzje. Warto wypracować sobie zdrowe mechanizmy obronne, które pozwolą na utrzymanie niezależności emocjonalnej.
Skorzystanie z profesjonalnej pomocy
Odbudowa po destruktywnej relacji to długi i trudny proces, wymagający wsparcia specjalistów. W Gabinecie Liberi Psychoterapia Ursynów oferujemy profesjonalną pomoc psychologiczną, która może wesprzeć osoby doświadczające trudności w relacjach z narcyzami. Indywidualna terapia pozwoli na odzyskanie poczucia własnej wartości, przepracowanie traumatycznych doświadczeń oraz wypracowanie strategii, które pomogą w przyszłych, zdrowszych relacjach.

Wychodzenie z relacji z narcyzem to nie tylko kwestia fizycznego oddzielenia się od partnera, ale również głęboka praca nad sobą. Zrozumienie mechanizmów manipulacji, odbudowa poczucia własnej wartości oraz wsparcie specjalistyczne stanowią fundamenty procesu zdrowienia. Jednocześnie czasem warto się zatrzymać nad tym, co przyciągnęło mnie do relacji z narcyzem? Czy nie powtórzę tego w przyszłości? Jak moja przeszłość i własne wzorce relacyjne zapracowały, że znalazłe/am się w tym miejscu? Choć droga ta bywa trudna, profesjonalna pomoc i otoczenie wsparciem mogą znacząco ułatwić odzyskanie kontroli nad własnym życiem.

Nadużywanie terminu „narcyz” w pop-psychologii

Współcześnie coraz częściej używa się terminu „narcyz” w sposób uproszczony i bezrefleksyjny. Ludzie nazywają narcyzami swoich byłych partnerów, szefów czy znajomych, często bez profesjonalnej diagnozy i pełnego zrozumienia tego zaburzenia. Takie podejście jest szkodliwe z kilku powodów:

Banalizuje rzeczywiste zaburzenie i cierpienie osób z NPD
Uproszczone traktowanie narcyzmu minimalizuje powagę narcystycznego zaburzenia osobowości, które wiąże się z głębokimi trudnościami emocjonalnymi i interpersonalnymi. Osoby z NPD nie tylko prezentują agresywne lub manipulacyjne zachowania, ale także zmagają się z wewnętrzną pustką, lękiem przed odrzuceniem, chroniczną niepewnością i cierpieniem. Bagatelizowanie ich problemu utrudnia dostęp do właściwej terapii i wsparcia.
Stygmatyzuje osoby o zdrowej pewności siebie
Często osoby o wysokiej samoocenie, asertywne i pewne siebie zostają niesłusznie etykietowane jako „narcyzi”. Takie stygmatyzowanie jest nie tylko niesprawiedliwe, ale także zniekształca nasze postrzeganie norm społecznych. Zdrowa pewność siebie to cecha pożądana i nie powinna być mylona z patologicznym narcyzmem.
Prowadzi do fałszywych przekonań
Nadużywanie tego terminu w codziennych rozmowach może sprawić, że każda trudna lub konfliktowa relacja zostanie zinterpretowana przez pryzmat narcyzmu. To uproszczenie nie tylko generuje nieuzasadnione oskarżenia, ale również utrudnia ocenę rzeczywistości, co może prowadzić do niepotrzebnych napięć i konfliktów w życiu osobistym oraz zawodowym.

Dodatkowo, pop-psychologia, upraszczając złożoność narcyzmu, uniemożliwia społeczeństwu zrozumienie głębszych mechanizmów stojących za tym zaburzeniem. Zamiast skupiać się na profesjonalnej diagnozie i specyfice terapii, dyskusje publiczne często ograniczają się do uproszczonych stereotypów, co może skutkować zarówno niewłaściwym etykietowaniem, jak i niesprawiedliwym piętnowaniem osób. Takie podejście nie tylko utrudnia pomoc osobom naprawdę potrzebującym wsparcia, ale również zniekształca społeczną percepcję zdrowia psychicznego.

Narcyzm ma różne postaci, może być poważnym zaburzeniem osobowości, a nie tylko cechą charakteru, którą w pewnym stopniu posiadają też zdrowo funkcjonujące osoby. Choć osoby z NPD mogą wydawać się pociągające, to relacje z nimi są często wyniszczające. Warto odróżniać kliniczny narcyzm od potocznego użycia tego terminu – nadmierne etykietowanie ludzi jako narcyzów nie pomaga w zrozumieniu problemu i może prowadzić do niepotrzebnych oskarżeń. Kluczem jest edukacja oraz zdrowy dystans do popularnych uproszczeń psychologicznych.

Jeśli czujesz, że Twoja relacja cię obciąża, jest trudna, a jednocześnie ciężko to nazwać, zrozumieć (np. nie zmieszać się, nie zwątpić we własne odczucia i osąd sytuacji) czy podjąć skuteczne działania w obronie swoich granic, warto skonsultować się z psychoterapeutą, który udzieli profesjonalnego wsparcia.

11 luty 2025

Trauma pokoleniowa – Czy dziedziczymy traumy po przodkach?

Oliwia Gede-Niewiadomska Psychoterapia, Relacje, Trauma

Rodzinny spadek psychologiczny, który otrzymuje każdy z nas jest związany z historią życia wcześniejszych pokoleń. Na ten spadek w postaci obciążeń i potencjałów składają się nasze schematy i skrypty, przekonania, znaczenia nadawane ludziom i zjawiskom życiowym. Przodkowie przekazali nam zasoby, ale często też przeżywali trudne, niekiedy traumatyczne doświadczenia (np. podczas wojny). Coraz częściej w tym kontekście mówi się o tzw. traumie pokoleniowej.

Co to jest trauma pokoleniowa?

Trauma pokoleniowa to nieprzetrawiony i zamrożony spadek po przodkach, który wymaga refleksji i uświadomienia po to, by mniej nas obciążał w obecnym życiu. Trauma pokoleniowa określana jest też traumą międzypokoleniową lub transgeneracyjną. Często o takiej traumie mówi się na przykład w kontekście doświadczeń wojennych naszych przodków.

Jednak pamiętaj, że nie dziedziczymy tylko tego co trudne. Wszystkie doświadczenia przeszłych pokoleń składają się na nas i czynią nas właśnie tym, kim jesteśmy. Dziedzictwo pokoleń w połączeniu z naszym życiowym doświadczeniem ma decydujący wpływ na proces kształtowania się naszej tożsamości. Zbiorowa przeszłość wzbogaca nas w wartości wyniesione z doświadczeń innych ludzi, wskazuje jaką drogą nie iść drugi raz, wyznacza to, co wartościowe.

Można w przenośni powiedzieć, że nasze osobiste systemy nerwowe mają tysiące lat i cała przeszłość jest w nich odnotowana; to co dobre i to co złe. Zupełnie niezwykłe wydaje się to, że często wystarczy jeden odważny człowiek, który zaciekawia się swoją przeszłością i nadaje jej nowe znaczenie, a wtedy zaczynają zmieniać się losy rodziny, albo nawet jeszcze większego systemu. Trauma rodowa zostaje uwolniona.

Jak objawia się trauma międzypokoleniowa?

Trauma międzypokoleniowa objawia się symptomami traumy, jednak często osoba, która przejawia te symptomy, w rzeczywistości nie przeżyła konkretnego, traumatyzującego wydarzenia. Ma ona tylko dostęp do jego zapisu przechowanego w systemie rodziny, w kodzie genetycznym, w nieuświadomionym przekazie. Dla przykładu, ogromny stres związany z wojną, który przeżyli nasi dziadkowie czy pradziadkowie, w dzisiejszym życiu może nam wydawać się nieistotny. Jednak jeśli te urazy nie były zaopiekowane, są przekazywane dalej.

Jak sprawdzić czy mam traumy?

Trauma to wydarzenie psychiczne, które prowadzi do deformacji wypadków w czasie i sprawia, że odczuwamy swoje życie nie jako proces, ale jako stabilny jakby “zamrożony” obiekt. Mamy wtedy odczucie, że to co się wydarza dzieje się nam bez naszej woli. Trauma wytwarza dystans i oddzielenie od świata.

Trauma jest dzielącą siłą, która jest często silniejsza od zdrowej części nas; tej usiłującej zachować relacje ze sobą i ze światem. Trauma pokoleniowa jest często nieujawniona, „dyskretna” i objawia się jako zestaw w kółko powtarzających się zachowań, czy zakodowanych w przeszłości sekwencji wydarzeń, odgrywających się w naszym życiu procesów.

W odkryciu tego co zakryte niezastąpiona jest terapia. Jeśli czujesz, że trauma międzypokoleniowa może dotyczyć Ciebie umów wizytę osobiście lub online w Gabinet Liberii Psychoterapia Ursynów klikając tu: UMÓW SIĘ.

Jak zachowuje się osoba z traumą?

Trauma to tak naprawdę psychologiczne, społeczne i duchowe rany, które są efektem naruszania podstawowych wartości takich jak: sprawiedliwość, uczciwość, lojalność zostawiają ślad w ludzkiej psychice. Efektem tych zranień jest naruszenie zaufania do życia, rozregulowanie moralnego kompasu, życiowa dezorientacja. Po traumie i związanych z nią przekroczeń granic biologii, osobowości, społecznych czy moralnych, nie może wytworzyć się nowy sens istnienia w świecie, nie można przyjąć świata takim jak jest, nie ma motywacji do życia.

Indywidualny lęk powoduje poczucie osamotnienia i wyobcowania, nasila wewnętrzną fragmentację, niekiedy prowadzi nawet do rozpadu osobowości.

Często osoba dotknięta traumą nie może wyartykułować prośby o pomoc. Im większy ból, tym często jest on bardziej zamrożony, tym większa dezorientacja, wyparcie. Zamrożony ból blokuje możliwość dotarcia do źródła cierpienia.

W przypadku traumy transgeneracyjnej życiowa energia nie płynie tam, gdzie brak jest informacji o nierozpoznanej historii zbiorowej. Odzyskanie świadomości klienta na temat jego historii ożywia przepływ energii i ukierunkowuje ją w stronę źródłowej przyczyny cierpienia. Najpierw trzeba rozmrozić i upłynnić stare, po to by móc zrobić miejsce na nowe.

Jak uleczyć traumę pokoleniową?

Trauma alienuje, separuje, tworzy dystans. Psychoterapia indywidualna, gwarantująca szacunek i poufność ze strony terapeuty pomaga w transformacji i leczeniu bólu po traumie. Rodzaj energii, który powstaje między ludźmi, gdy czują się zauważeni, wysłuchani, docenieni, kiedy mogą brać i dawać, nie będąc oceniani, buduje związki, które są dla nich źródłem wsparcia i siły.

Relacja, bliskość, budowanie społeczności leczy. Potrzebujemy siebie nawzajem. Dopiero, gdy opowiadamy o sobie komuś innemu wszystko zaczyna przypominać bardziej spójną historię, staje się opowieścią. Tylko poprzez bliskość przychodzi zrozumienie, że ja jestem takim samym życiem jak i ty, wytwarza się sieć bezpieczeństwa i przynależności.

Podczas terapii, wspólnie przyglądając się przeszłości, tworzymy przestrzeń do refleksji o wspólnym wstydzie, winie, urazie, przebaczeniu; kwestionujemy i konfrontujemy się z przeszłością – wtedy następuje w nas zmiana.

Jak powstrzymać traumę międzypokoleniową? – Terapeutyczna praca z traumą

Praca terapeutyczna nad traumą międzypokoleniową, to próba uzdrowienia systemu rodzinnego, poprzez przywołanie ukrytych w systemie rodzinnym znaczeń, zrozumienie przeszłości, ożywienie jej i zintegrowanie, a finalnie odzyskanie poczucia bezpieczeństwa.

Celem pracy jest umożliwienie osobie poznania jej pozycji w ciągu historii, odnalezienia siebie i wzięcie odpowiedzialności za swój wpływ na rodzinny system zaburzony traumą. Praca terapeutyczna z traumą pokoleniową ma na celu poszerzenie perspektywy, przywłaszczenie sobie przez klienta takiej opowieści o rodzinnej historii, która będzie zasobem, a nie obciążeniem.

Trudności z dotarciem do traumy rodowej

W relacji z przodkami często pojawia się element braku odpowiednich informacji tak, by osobista narracja mogła ułożyć się w logiczną całość. Traumatyzacja przodków jest oddalona w przestrzeni i w czasie, można tu mówić o pewnym dystansie w traumie, nie ma się często bezpośredniego doświadczenia i płynącej z niego pełnej informacji.

Czasami trudne doświadczenia owiane są tajemnicą, “o tym się nie mówi”, a tajemnica powoduje, że nie można zobaczyć całości, odczuć, zrozumieć. Taka pofragmentowana narracja rodzinna nie wydaje się sensowna. Badania pokazują, że w tych rodzinach, w których otwarcie mówiło się o trudnych wojennych doświadczeniach przodków odsetek PTSD (zespołu stresu pourazowego) jest niższy, niż u osób, które nic nie wiedziały o traumach przodków.

Jak przerwać traumy pokoleniowe?

Praca z osobistą historią przywraca do pamięci akceptowanie stanu niewiedzy, ale w obecności uważnego na ten stan terapeuty. W terapii spoglądamy na porażki, lęki, trudności szukając dla nich nowych znaczeń, nazywając je nowym doświadczeniem, ciężką próbą. Przestają one wtedy być takim obciążeniem, zyskują nowe znaczenie.

Podczas psychoterapii Ursynów na nowo odkrywamy własne mapy uczuć i zachowań, podejmujemy porządkujące decyzje zgodne wartościami, które obecnie wyznajemy. Kiedy stajemy przed wyborami, to nie jesteśmy już ofiarą. Mamy jasny wybór. Wybieramy swoje doświadczenia, przeżycia, które składają się na nasze życie. Budujemy własne szczęście.

Kolejnym etapem pracy z traumą pokoleniową jest integracja, czyli proces nauki, trawienia pokoleniowych doświadczeń i w efekcie docieranie do mądrości.

Nie możemy cofnąć się w czasie i zmienić biegu wydarzeń, ale możemy wyciągnąć korzyści z myślenia o przeszłych upadkach i patrzenia na nie przez pryzmat zasobu, procesu poszukiwania nowych możliwości do wykorzystania w naszej przyszłości.

Ciekawość dla własnej przeszłości i roli obecnej w niej traumy transgeneracyjnej jest integrującym procesem wzrastania w siłę. W traumach systemu rodzinnego ukryta jest mądrość o tym, jak mamy sobie radzić z życiem.

Integracja rodzinnego przekazu przywraca tą mądrość i umożliwia jej wykorzystanie w obecnym życiu. Wraz z postępującym procesem integracji wzrasta nasze poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do świata.

Co daje praca z traumą pokoleniową?

Niezwykłym efektem pracy terapeutycznej z traumą pokoleniową jest wzrost życiowej odporności – umiejętność, aby być w stanie przeżywać trudności i wyzwania bez blokowania się i umieć na nie stosownie odpowiedzieć. Kiedy podczas terapii dotkniemy naszej bezradności i niemocy, nasza energia wzrasta. Dopiero po odpuszczeniu i dopuszczeniu do siebie pełnego przekazu sytuacji, następuje w nas zmiana.

Wraz ze świadomą integracją traumy międzypokoleniowej wzrasta osobista odporność na trudności i przeciwności losu. Kiedy jesteśmy świadomi rodzinnych przekonań i wzorców zachowania, możemy je wykorzystać w życiu lub jeśli nam one nie służą to je zmienić, stworzyć nowe.

Wzrost potraumatyczny – czyli jak możemy iść dalej pomimo traumy międzypokoleniowej?

Bardzo ważna jest nasza ludzka umiejętność pozostawania w dynamicznym kontakcie z rzeczywistością, nie wypieranie tego, że jest i smutek, i strata, ale też radość i bliskość. To co się wydarza w naszym życiu w żaden sposób nas nie definiuje, ale stwarza możliwość żebyśmy praktykowali naszą sprawczość, ćwiczyli naszą umiejętności dokonywania wyboru.

Emocje pojawiają się, wydarzenia biegną, przed nami wciąż zupełnie nowa możliwość świeżej, autentycznej reakcji w tu i teraz. Potrzebujemy reagować elastycznie na rzeczywistość, nie na historie, które sami sobie opowiadamy. Potrzebujemy zdać sobie sprawę, że usztywnione opowiadania o traumatycznych historiach wciąż i od nowa uruchamiają nasze nawyki umysłowe i w konsekwencji wytwarzają nasze osobiste cierpienie i ból.

Oliwia Gede-Niewiadomska

Pomagam osobom zmagającym się z różnymi trudnościami – z lękami, stanami depresyjnymi, niską samooceną, stratą, rozstaniem, problemami w rozumieniu i wyrażaniu emocji, wypaleniem zawodowym, problemami z odżywianiem; osobom , którym trudno jest budować i utrzymywać bliskie relacje z innymi. Pracuję także z osobami, które doświadczyły różnych nadużyć i traum, pochodzą z rodzin alkoholowych czy potrzebują wsparcia w procesie definiowania swojej tożsamości płciowej.

Prowadzę psychoterapię indywidualną dla osób dorosłych, również w języku angielskim. Swoją pracę regularnie poddaję superwizji.

Jestem psychoterapeutką w nurcie humanistycznym Gestalt, w trakcie szkolenia w Instytucie Gestalt w Krakowie, posiadającym akredytację EAGT (Europejskie Stowarzyszenie Psychoterapii Gestalt) i EAP (Europejskie Stowarzyszenie Psychoterapii). Odbyłam staż kliniczny na oddziale dziennym w klinice Gedeon Medica. Dodatkowo, regularnie uczestniczę w warsztatach i treningach terapeutycznych przeprowadzanych przez światowo rozpoznawanych trenerów.

Więcej o autorze

12 grudzień 2024

Jak psychoterapeuci wykorzystują sztuczną inteligencję w swojej pracy?

Oliwia Gede-Niewiadomska Psychoterapia

Sztuczna inteligencja w psychoterapii to temat, który wzbudza coraz większe zainteresowanie.

Sztuczna inteligencja, w skrócie SI albo AI, które jest powszechnie używanym skrótem od angielskiej nazwy Artificial Intelligence, to odtworzenie ludzkich zdolności kognitywnych przez maszyny. Umiejętności rozumowania, planowania, uczenia się, generowania nowych rozwiązań i pomysłów pozwalają maszynom odnosić się do otoczenia i realizować założone cele.

Złożone systemy autonomicznie odbierają dane, przetwarzają je a potem, stosownie do swojej analizy przeszłych działań i ich rezultatów reagują.

Sztuczna inteligencja jest zaangażowana w wiele obszarów naszego współczesnego życia. Moce obliczeniowe, dostępność do wielkiej ilości danych oraz innowacje w zakresie generowania algorytmów doprowadziły do tego, że stała się ona nieodłącznym towarzyszem człowieka.

W tym tekście przyjrzymy się jakie są korzyści, ryzyka i wyzwania w związku z jej wykorzystaniem w psychoterapii. Dynamiczny rozwój technologii cyfrowej, a w szczególności sztucznej inteligencji ma bowiem znaczący wpływ na transformacje w różnych obszarach działań i może zmienić charakter relacji terapeutycznych.

Sztuczna inteligencja – nowe narzędzie w psychoterapii

Skuteczność metody psychoterapeutycznej zależy w dużej mierze od dostępu klienta do swoich stanów emocjonalnych, możliwości dokładnego opisu symptomów, nazwania obszarów problematycznych i przeszkód oraz szerokim nakreśleniu kontekstu życiowego klienta: jego biografii, a także relacji ze środowiskiem.

Zależy też od unikalnych umiejętności i stylu pracy terapeuty, od jego znajomości podstaw terapeutycznych w danym nurcie, od doświadczenia praktycznego, które stają się punktem odniesienia dla stawianych przez terapeutę hipotez oraz proponowanych i podejmowanych przez niego interwencji.

Przede wszystkim jednak, gwarantem skuteczności terapii jest zaufana relacja, unikalna konstelacja osobowości wytwarzająca się pomiędzy klientem a psychoterapeutą.

Zalety psychoterapeuty AI

Nakreślmy jakie unikalne kompetencje posiadają terapeuci AI i w jakich obszarach mogą one wspierać proces terapeutyczny:

Umiejętność maszynowego prognozowania i wykrywania wykorzystuje się szeroko w warunkach klinicznych, w diagnostyce i doborze typu oraz sposobu leczenia.
Natychmiastowe cyfrowe interwencje, w formie aplikacji dają możliwość generowania spersonalizowanego, stale rozwijającego się wraz z rozwojem klienta wirtualnego doświadczenia terapeutycznego.
Dane zbierane przez smartphony i inne narzędzia cyfrowe umożliwiają analizę i badanie wzoru zachowań oraz struktur mentalnych w celu przewidywania i oceny stanu psychofizycznego klientów. Umiejętność tworzenia wiadomości tekstowych służy generowaniu przypomnień, informacji i wskazówek w czasie procesu terapii czy leczenia.
Umiejętność maszynowego przetwarzania języka wspiera nawiązywanie dialogu, aktywnego słuchania, utwierdzania pomiędzy nieożywionymi chatbotami i wirtualnymi agentami a klientami.
Poprzez możliwość poszerzania rzeczywistości o aspekt wirtualny rośnie dostępność troszczenia się o siebie i samodzielnego stosowania dobrze dopasowanych praktyk z nurtu terapii poznawczo-behawioralnych przy różnych symptomach i w różnych stanach psychicznych.

Swoimi wyszczególnionymi powyżej umiejętnościami sztuczna inteligencja i inne zaawansowane narzędzia cyfrowe poszerzają możliwości działań psychologów i psychoterapeutów zwłaszcza w sytuacjach klinicznych, w których celem jest szybka i trafna diagnoza, gdzie część pracy ambulatoryjnej może być zmechanizowana, a leczenie ma charakter ograniczony w czasie.

Chatboty w terapii – czy mogą zastąpić psychoterapeutę?

Chatboty Tess, Wysa i Woebot oferują wirtualne usługi psychoterapeutyczne skoncentrowane na udzielaniu wparcia emocjonalnego osobom z symptomami depresji, nerwicy oraz stresu.

W szpitalach i dużych organizacjach medycznych wirtualni agenci asystują w obsłudze administracyjnej oraz przy ocenie stanu i początkowym wsparciu, gwarantując tym samym natychmiastową wstępną opiekę pacjenta. Ich działania okazują się też skuteczne w pomocy w problemach i dysfunkcjach codziennego funkcjonowania osób starszych.

W prywatnych gabinetach używane są jako uzupełnienie praktyki terapeutycznej w celach psychoedukacyjnych oraz przy udzielaniu informacji o możliwościach leczenia.

W tej grupie narzędzi szczególnie szeroko wykorzystywany jest ogólnie dostępny, darmowy ChatGPT. Używają go osoby, które z powodu różnych utrudnień nie mogą skorzystać z pomocy specjalisty i podjąć stałego procesu terapeutycznego oraz klienci, którzy chcą utrzymać dynamikę regularnej praktyki terapeutycznej podczas choroby lub nieobecności psychoterapeuty lub klienci, którzy potrzebują dodatkowego wsparcia pomiędzy sesjami.

W związku z tym czy ChatGPT może zostać terapeutą i zastąpić proces prowadzony w gabinecie przez człowieka? Rezultaty badań wskazują niską długotrwałą efektywność interwencji proponowanych przez AI. Specjaliści podkreślają, że wirtualne rozwiązania nie są w stanie zastąpić zaufanego, bezpiecznego i empatycznego kontaktu z drugim człowiekiem i przestrzegają przed uprzedzeniami i uproszczonymi reakcjami maszyn.

Analiza języka jako narzędzie diagnostyczne

Lingwistyczne narzędzia AI pozwalają na analizę języka naturalnego w kontekście diagnozowania zaburzeń psychicznych. Pozwalają na przetwarzanie języka naturalnego pod względem pewnych wzorów jak na przykład logiki wypowiedzi czy jej nacechowania emocjonalnego.

Wzory te mogą potem posłużyć diagnozie ukazując korelacje pomiędzy semantyką a zaburzeniami zdrowia psychicznego. Analizowany może być nie tylko język używany w dialogu, w żywej konwersacji, ale też w szerszym kontekście jak język korespondencji, czy ten używany na komunikatorach.

Ta forma cyfrowej diagnozy szczególnie sprawdza się w przypadku autyzmu, a jej dokładność osiąga współczynniki czułości i specyficzności na poziomie 90 procent. Z jednej strony kontakt człowieka z maszynami jest oparty głównie na bazie języka i to w tym obszarze najbardziej rozwija się technologia.

Z drugiej strony język jest niezwykle złożoną i dynamiczną strukturą, która ulega nieustannym przekształceniom. Jest on pełen niuansów wynikających z ludzkiego myślenia, zachowania, kultury. Slang, dialekty oraz różnice gramatyczne czy historia wpływają na znacznie słów i fraz, co komplikuje proces analizy języka naturalnego i jest trudne do zrozumienia dla maszyny.

Uczenie maszynowe wspiera psychoterapię

Modele uczenia maszynowego to kolejne narzędzie wspierające psychoterapeutów. Umożliwiają autonomiczne uczenie się pojęć, przetwarzanie danych i dostarczanie pożądanych wyników.

Spostrzeżenia maszyn wspierają organizacyjną i administracyjną stronę opieki terapeutycznej: pomagają w prowadzeniu zapisów, a także utrzymywaniu regularności settingu terapeutycznego. Projekty MathWorks i Google umożliwiają transkrypt notatek za pomocą wykrywania pisma ręcznego oraz automatyzują i ułatwiają archiwizację dokumentacji sesji terapeutycznych. Narzędzia te wyręczają też terapeutów w opracowaniu technicznym spersonalizowanych zestawów ćwiczeń, aktywności i interwencji dla konkretnych klientów.

Jednak głównym obszarem zastosowania uczenia maszynowego jest wsparcie w diagnozie. Choroby dziedziczne i genetyczna są często trudne do identyfikacji na wczesnym etapie, ale dzięki cyfrowemu wsparciu można dziś dość precyzyjne i szybko ujawnić zagrożenia i udzielić klientom kompetentnej pomocy.

Dzięki kolaboracji z terapeutami AI psychoterapeuci mają dostęp i mogą analizować ogromne ilości danych, stale rozwijać swoje umiejętności, konsultować wiedzę w sposób znacząco przekraczający ludzkie możliwości.

Te osiągnięcia wzbogacają pole obserwacji terapeutycznej, usprawniają diagnozę oraz pozwalają korelować proces terapeutyczny z interwencjami medycznymi. Współpraca z AI wpływa też na możliwości terapeuty w zwiększaniu swojej dostępności, na wygodę prowadzenia procesu i zróżnicowanie kosztów terapii.

Dzięki zaangażowaniu AI usługi terapeutyczne stają się coraz bardziej efektywne, bo opierają się na stałej komunikacji, kompetentnych konsultacjach, celowanych działaniach, użytecznych informacjach zwrotnych dopasowanych precyzyjnie do szczególnych potrzeb klientów w danym czasie i miejscu.

Ryzyka i wyzwania związane z AI w psychoterapii

Szerokie wykorzystanie rozwiązań cyfrowych w psychoterapii niesie ze sobą nie tylko korzyści, ale też rozpoznane i dyskutowane ryzyka. W kontekście psychoterapii pojawiają się liczne pytania i wątpliwości, a także wyzwania dotyczące kwestii etyki i zaufania w relacji człowieka z maszyną. Z perspektywy etyki przed psychoterapeutami stoją następujące kwestie:

Ochrona danych i poufność

W procesie psychoterapii klient w zaufaniu powierza terapeucie najbardziej wrażliwe dane dotyczące swojej osoby i swojego życia. Co za tym idzie bezpieczeństwo i poufność danych stają się sprawą najwyższej wagi podczas interakcji terapeuty ze sztuczną inteligencją czy wykorzystaniu jakichkolwiek narzędzi cyfrowych oraz maszyn mających styczność z tymi danymi.

Stałe monitorowanie zabezpieczeń, aktualizacja systemów, dobór narzędzi pod kątem bezpieczeństwa, zabezpieczanie danych zgodnie ze standardami etycznymi i prawymi staje się jednym z bardziej znaczących obowiązków psychoterapeutów.

Informowanie klientów o zasadach poufności, a także potrzeba ich zgody na wybrany przez terapeutę sposób przetwarzania i ochrony danych jest istotną częścią procesu kontraktowania psychoterapii.

Niezależność i odpowiedzialność w procesie podejmowania decyzji

Wykorzystanie maszyn w procesie organizacji pracy, diagnostyki, udzielania wsparcia interwencyjnego powinno być komplementarne i tylko wspierać ekspertyzę i autonomię terapeuty oraz zasilać jego stale rozwijane kompetencje.

Podczas gdy narzędzia cyfrowe mogą podsuwać cenne wglądy i trafnie analizować dane związane z procesem, decyzje dotyczące ukierunkowania procesu i interwencji spoczywają wyłącznie na osobie psychoterapeuty, który zna rozległy kontekst i niuanse złożonego systemu, w którym na co dzień funkcjonuje klient.

Co więcej, szczególnie w nurcie psychoterapii humanistyczno-doświadczeniowej, terapeuta towarzysząc klientowi, odczuwa różne stany emocjonalne odzwierciedlające procesy klienta we własnym ciele, umiejętnie dzieląc się tymi odczuciami z klientem i podążając w procesie terapii za tymi odczuciami.

Jest to umiejętność, której sztuczna inteligencja nie jest w stanie nabyć, ponieważ tylko unikalne spotkanie terapeuty z klientem daje możliwość, abyśmy realnie odczuli coś wewnątrz ciała w związku z tym, czego doświadcza klient. Podzielenie się przez terapeutę takim doświadczeniem, daje klientowi często niepowtarzalną szansę na bycie przyjętym, wręcz organicznie, przez drugą osobę.

Innym aspektem niezależności wobec terapii przy wsparciu sztucznej inteligencji jest suwerenność klienta. Stały dostęp do narzędzi oferujących interwencje terapeutyczne pozbawia klientów czasu na asymilację procesu, który z określoną regularnością wydarza się w gabinecie, nie buduje w nich poczucia sprawstwa, odpowiedzialności za siebie tylko stwarza dynamikę relacji nieustannie zależnej od narzędzi cyfrowych.

Relacja człowiek-maszyna w psychoterapii

Podstawą relacji klient-terapeuta jest zaufanie i empatia, zrozumienie i współczucie – jakości ściśle związane z byciem człowiekiem, jakości dziś jeszcze przekraczające możliwości rozumienia i przetwarzania przez sztuczną inteligencję.

Ochrona, pielęgnacja i nacisk na znaczenie ludzkiej relacji, pomimo jej niedoskonałości, jest nieodzownym elementem etycznym procesu terapeutycznego. Nadmierne przesunięcie obowiązków na stronę narzędzi cyfrowych będzie skutkowało z jednej strony przewidywalną wysoką jakością usług związanych z dobrostanem społecznym, ale jednoczesną ich dehumanizacją.

Sztuczna inteligencja bezsprzecznie zmienia zawód psychoterapeuty i psychologa. Znajdujemy się obecnie w punkcie, w którym AI rozpoznaje ludzką mowę, ekspresje twarzy i inne niewerbalne sygnały komunikacyjne.

Awatary, których sposób bycia i wypowiedzi przypominają coraz bardziej ludzi odpowiadają na pytania klientów w czasie rzeczywistym i tym samym tworzą symulację rozmowy z drugim człowiekiem. W tej sytuacji niezbędne jest by klienci i terapeuci rozumieli, że terapia jest czymś więcej niż rozmowa, interwencje, protokoły; że esencją terapii jest relacja.

Największą korzyścią z terapii jest rozpoznanie i akceptacja wpisanego w egzystencję lęku przed nie byciem przyjętym przez innego człowieka oraz lecznicza moc bycia bezwarunkowo uznanym przez kogoś, kto nie jest zaprogramowany by darzyć nas uwagą i uczuciem.

Czy istnieje jakiekolwiek ryzyko bycia odrzuconym przez chatbota, którego nie można urazić? Jak wobec tego można by doświadczyć tego, że jest się dobrym i godnym miłości, niezależnie od tego co wnosi się do relacji, inaczej niż doświadczając akceptacji przez żywego człowieka?

Przyszłość psychoterapii z AI

Znakiem naszych czasów jest współpraca maszyn i ludzi w bardzo różnych obszarach działań. Istotne jest by znaleźć w niej harmonię i balans, w którym maszyny wzmacniają czynnik ludzki, nie ograbiając przy tym ludzi z autonomii.

Terapeuci są dziś opiekunami wyjątkowej przestrzeni, w której celebrowane jest unikalne połączenie między dwoma osobami, w której nie liczy się tylko to co mówimy i jak to mówimy, ale to jak kierujemy i kształtujemy nasze doświadczenia w autentycznej, żywej relacji.

Współpraca AI z psychoterapeutami otwiera nowe możliwości, od bardziej precyzyjnej diagnostyki po efektywniejsze zarządzanie terapią. Ważne jednak, aby technologia wzmacniała, a nie zastępowała ludzki czynnik w terapii. Do osobistego spotkania z psychoterapeutą zapraszamy w naszym Gabinecie Liberi Psychoterapia Mokotów.

Oliwia Gede-Niewiadomska

Prowadzę psychoterapię indywidualną dla osób dorosłych, również w języku angielskim. Swoją pracę regularnie poddaję superwizji.

Więcej o autorze