Czym jest, a czym nie jest narcyzm?

W ostatnich latach pojęcie „narcyz” stało się niezwykle popularne w przestrzeni publicznej. Coraz częściej słyszymy, że ktoś określa swojego byłego partnera, szefa czy znajomego mianem narcyza. Jednak czy zawsze jest to trafne? Czy każda osoba pewna siebie i dbająca o własne interesy rzeczywiście cierpi na narcystyczne zaburzenie osobowości? W tym artykule przyjrzymy się, czym naprawdę jest narcyzm jako zaburzenie, jakie są jego przyczyny, objawy i rokowania, a także omówimy, dlaczego niewłaściwe używanie tego terminu może prowadzić do nieporozumień i krzywdzących uproszczeń.

Narcyzm jako zaburzenie osobowości

Narcyzm to pojęcie, które jest często używane w codziennym języku w sposób nieprecyzyjny. W rzeczywistości jednak narcyzm może być rozpatrywany jako cecha osobowości, ale także jako zaburzenie – narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD, Narcissistic Personality Disorder), które charakteryzuje się szeregiem określonych kryteriów diagnostycznych. Każdy z nas może przejawiać pewne cechy narcystyczne (silniejsze lub słabsze), ale nie oznacza to od razu, że mamy zaburzenie w tym obszarze. Istnieje spektrum cech narcystycznych, od rysu osobowościowego po zaburzenie, a dodatkowo niektóre zachowania kojarzące się narcyzmem mogą występować na innym tle. Precyzyjnym różnicowaniem tych kategorii zajmują się specjaliści, natomiast wiele osób szuka wskazówek mających pozwolić im zarysować problem, zacząć się zastanawiać nad sięgnięciem po pomoc, i jako wsparcie tym osobom publikujemy ten tekst.

Do głównych cech narcystycznego zaburzenia osobowości należą:

• poczucie wyższości i wyjątkowości,
• nadmierna potrzeba podziwu,
• brak empatii wobec innych, trudność w okazywaniu autentycznej bliskości, 
• wykorzystywanie innych do osiągania własnych celów,
• arogancka i wyniosła postawa, przy jednoczesnej bardzo niskiej samoocenie,
• wrażliwość na krytykę i skłonność do wybuchów gniewu w przypadku jej otrzymania,
• wewnętrzna pustka i brak autentycznego kontaktu z przeżywaniem swoich emocji.

Przyczyny narcyzmu

Narcystyczne zaburzenie osobowości jest złożonym zjawiskiem wynikającym z interakcji wielu czynników – społecznych, środowiskowych oraz wychowawczych. Kluczowym elementem jest wczesne dzieciństwo, kiedy to kształtują się nasze relacje z opiekunami i fundamenty poczucia własnej wartości. W wielu przypadkach osoby rozwijające cechy narcystyczne doświadczają sprzecznych sygnałów: z jednej strony mogą być nadmiernie idealizowane przez opiekunów, a z drugiej – doświadczać chronicznej krytyki, zaniedbania lub odrzucenia. Takie dysonanse w relacjach prowadzą do głębokiego poczucia wewnętrznej pustki i braku autentycznego wsparcia emocjonalnego. Osoby z NPD często nie doświadczyły w swoim życiu stabilnych relacji opartych na zaufaniu, co może prowadzić do trudności w tworzeniu bliskości i budowaniu empatii.

W odpowiedzi na te bolesne doświadczenia rozwijane są mechanizmy obronne, mające na celu ochronę przed uczuciem odrzucenia i niską samooceną. Narcyzm staje się swoistą maską, która ma ukryć wewnętrzne lęki i poczucie niedoskonałości, poprzez kreowanie wyidealizowanego obrazu siebie. Mechanizmy te przejawiają się w potrzebie ciągłego podziwu, nadmiernej pewności siebie, a także w wykorzystywaniu innych jako narzędzi do potwierdzania własnej wartości. Warto pamiętać, że choć ich zachowania mogą być raniące, często wynikają one z mechanizmów obronnych rozwiniętych w dzieciństwie.

Dodatkowo, wpływ społeczno-kulturowy, w którym duże znaczenie przywiązuje się do sukcesu, wyglądu i osiągnięć, mogą dodatkowo wzmocnić te mechanizmy. Wszystkie te czynniki razem tworzą obraz osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości, w której głęboka wewnętrzna pustka i cierpienie są rekompensowane przez zewnętrzne atrybuty – takie jak wyolbrzymiona pewność siebie i potrzeba podziwu. W efekcie zewnętrzna fasada maskuje wewnętrzne poczucie samotności, bólu i braku autentycznej miłości, co prowadzi do powtarzających się problemów w relacjach interpersonalnych.

Czy narcyzm da się wyleczyć?

Rokowania w przypadku NPD nie są jednoznaczne, dużo zależy od tego z jak dużymi sztywnościami w sposobie doświadczania siebie i innych (cechy osobowości vs zaburzenie) mamy do czynienia u klienta. Psychoterapia indywidualna może pomóc osobom z tym zaburzeniem w lepszym zrozumieniu swoich mechanizmów obronnych i pracy nad relacjami. Przede wszystkim ważne jest zbudowanie podczas terapii relacji opartej na zaufaniu i akceptacji. jest to korektywne doświadczenie, ponieważ takiej relacji osoby z cechami narcystycznymi często nigdy nie miały, a pod narcystyczną maską najczęściej jest głębokie poczucie osamotnienia, pustki i cierpienia.

Psychoterapia humanistyczno-doświadczeniowa jest skoncentrowana na autentycznym kontakcie z klientem, dzięki temu osoba narcystyczna może sama, w powolnym procesie, pozwalać sobie stopniowo na autentyczność w relacji i, docelowo, na budowanie bliższych relacji  w życiu. Proces budowania zaufania w terapii wymaga cierpliwości i czasu, ponieważ ból związany z odrzuceniem, jakiego klient narcystyczny doświadczył, jest często tak duży, że sam odrzuca on innych ludzi, w tym terapeutę. Jednak w terapii możliwe jest nazwanie i uelastycznienie (przynajmniej w pewnym stopniu) tych schematycznych mechanizmów przeżywania i zachowania.

Trudność polega jednak na tym, że narcyzi rzadko szukają pomocy sami – zazwyczaj robią to pod presją otoczenia, a wtedy motywacja do terapii jest niska. Nie ma skutecznego farmakologicznego leczenia narcyzmu.

Jak rozpoznać narcyza?

Narcyza można rozpoznać po pewnych powtarzalnych wzorcach zachowań, które z początku mogą wydawać się atrakcyjne i pociągające, ale z czasem są raniące i destrukcyjne dla drugiej strony. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości często prezentują wysoki poziom charyzmy, pewności siebie i inteligencji społecznej, co sprawia, że łatwo zdobywają zaufanie i sympatię otoczenia. Jednak za tą fasadą kryje się potrzeba kontroli i potwierdzania własnej wartości kosztem innych. Warto ponownie podkreślić, że precyzyjną diagnozą adaptacji osobowościowej jest w stanie zająć się specjalista, ponieważ nie jest to sprawa prosta. Czyjeś zachowania pozornie narcystyczne mogą mieć różne znaczenie, nie tylko świadczyć o narcystycznych cechach osobowości tej osoby i ich nasileniu. Prosimy więc traktować poniższą listę jako wskazówki do zainteresowania się tematem i dalszej refleksji lub sięgnięcia po profesjonalną pomoc, a nie jako listę do samodzielnej definitywnej diagnozy.

Typowe zachowania narcyza to:

• Love bombing – Na początku związku narcyz intensywnie zalewa partnera/kę komplementami, prezentami i nadmiernym zainteresowaniem. Ta strategia ma na celu stworzenie silnej emocjonalnej więzi oraz uzależnienie partnera od pozytywnych doznań.
• Idealizacja, a następnie dewaluacja – Po okresie intensywnego uwodzenia narcyz zaczyna obniżać wartość swojej partnerki/ra. Początkowa faza idealizacji ustępuje miejsca krytyce, w której drobne błędy są wyolbrzymiane, co prowadzi do stopniowej utraty pewności siebie u partnera.
• Brak empatii – Mimo powierzchownego uroku, narcyz nie potrafi współodczuwać emocji innych. Jego zachowania często ukazują obojętność wobec potrzeb emocjonalnych bliskich.
• Agresywność wobec krytyki – Nawet delikatna krytyka może wywołać gwałtowną reakcję, od złości po agresję psychiczną. Ta obrona, aby nie kontaktować się z niskim poczuciem własnej wartości, przez swoją intensywność i czasem agresję, może prowadzić do dominowania w relacji.
• Gaslighting – Podważanie percepcji i pamięci partnera, przez co ta osoba zaczyna wątpić we własny osąd i zdrowy rozsądek.
• Eksploatacja emocjonalna – Narcyz często wykorzystuje emocje i wrażliwość innych, aby osiągnąć swoje cele, niezależnie od kosztów emocjonalnych ponoszonych przez partnera. Jest to związane z brakiem lub niską empatią.
• Maskowanie własnych słabości – W obliczu zagrożenia narcyz prezentuje niedostępną emocjonalnie postawę, która ma ukryć jego wewnętrzną niepewność, lęki oraz poczucie pustki.

Dzięki niektórym z tych zachowań, osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowości może na początku wydawać się niezwykle atrakcyjnym i fascynującym partnerem. Jednak osoby z cechami narcystycznymi mają często trudność z budowaniem zdrowych relacji i mogą czasami stosować mechanizmy obronne, które dla ich partnerów są raniące, a nawet destrukcyjne.

Narcyzm dotyczy także kobiet

Choć narcyzm stereotypowo kojarzy się z mężczyznami, to w rzeczywistości narcystyczne zaburzenie osobowości występuje również u kobiet. Przejawy NPD mogą się różnić w zależności od osoby i jej doświadczeń, a mechanizmy obronne mogą przyjmować zarówno bardziej otwarte, jak i subtelne formy. Doświadczenia związane z własną płcią, powiązanymi rolami społecznymi, tożsamością seksualną są częścią tła, które wpływa na sposób ekspresji narcyzmu. Bardziej subtelne formy to np. emocjonalny szantaż, gdzie osoba narcystyczna wykorzystuje swoje zdolności do wywoływania silnych reakcji emocjonalnych u partnera/ki. Może na przykład wykorzystywać swoje emocjonalne reakcje, obietnice bliskości i jednocześnie grozić wycofaniem miłości, aby utrzymać kontrolę nad relacją.

Potrzeba podziwu u kobiet z NPD często manifestuje się poprzez szczególną dbałość o wygląd oraz wykorzystanie swojego statusu społecznego. Kobiety te mogą inwestować dużo energii w kreowanie wizerunku, który ma wzbudzać podziw i zazdrość otoczenia, a ich relacje interpersonalne często opierają się na tym, jak są postrzegane przez innych. To samo można powiedzieć o narcystycznych mężczyznach, a jedynie forma czy sposób będzie inny ze względu na inne role i oczekiwania społeczne wobec kobiet i mężczyzn – np. prawdopodobnie inaczej o wygląd będzie dbała i co innego prezentowała światu narcystyczna kobieta, a co innego mężczyzna.

To, co bardziej specyficzne dla narcystycznych kobiet w naszym kręgu kulturowym, to że tradycyjne role płciowe związane z empatią i opiekuńczością mogą utrudniać rozpoznanie specyfiki relacji. Narcystyczne działania mogą być maskowane przez pozorną empatię i troskę, co powoduje, że inne osoby nie zawsze zdają sobie sprawę z narcystycznego charakteru relacji. Może być to wtedy bardziej zamaskowane, subtelne, trudniejsze do nazwania, niemniej o tej samej dynamice, jak kiedy dzieje się bardziej jawnie i jest robione wprost.

Jak wyjść z relacji z narcyzem?

Relacje z narcyzem mogą być wyniszczające zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn, szczególnie jeśli jest to narcyzm spełniający kryteria zaburzenia osobowości. Partnerzy/ki w takim związku doświadczają ciągłego napięcia, deprecjacji własnej wartości, izolacji emocjonalnej oraz chronicznego stresu. Często zmagają się z głębokim poczuciem winy i utratą tożsamości, mogą czuć się przytłoczeni subtelną, lecz równie destrukcyjną manipulacją emocjonalną. Mogą też doświadczać gaslightingu – podważania ich własnej percepcji rzeczywistości, co prowadzi do długotrwałych skutków psychicznych.

Jeśli czujesz, że twoja relacja jest dla ciebie trudna i obciążająca, warto skonsultować się z psychoterapeutą, który pomoże zrozumieć twoje potrzeby emocjonalne i ustalić zdrowe granice. Poniższa lista jest inspiracją dla dalszych przemyśleń i rozmów, też ze specjalistą, a nie jest gotowym rozwiązaniem.

Aby wyjść z relacji z narcyzem, warto rozważyć następujące kroki:

1. Zrozumienie problemu
   Kluczowe jest uświadomienie sobie, że narcyz z zaburzeniem osobowości ma ogromną trudność ze zmianą swoich głęboko zakorzenionych mechanizmów obronnych. Jego destrukcyjne zachowania, oparte na manipulacji, gaslightingu oraz nieustannej potrzebie kontroli, są często bardzo usztywnione i schematyczne. Uznanie tego faktu pozwala na podjęcie decyzji o zerwaniu toksycznego związku. Ponownie warto podkreślić, że samodzielnie, będąc wewnątrz danego związku, nie jest możliwa trafna i realistyczna diagnoza charakteru relacji i osobowości partnera/ki. Potrzebna jest pomoc specjalisty. Natomiast zauważenie problemu, pierwsze refleksje i kroki są właśnie w rękach tej konkretnej osoby, Twoich, i dlatego właśnie publikujemy ten tekst.
2. Zadbanie o wsparcie
   Relacja z narcyzem często wiąże się z izolacją od bliskich i wsparcia. Niezależnie od tego, czy jesteś partnerką narcyza, czy partnerem narcyzki, warto zwrócić się o pomoc do zaufanych osób – przyjaciół, rodziny lub profesjonalistów. Rozmowa z terapeutą, a także uczestnictwo w grupach wsparcia, może dostarczyć cennych narzędzi do radzenia sobie z emocjonalnym obciążeniem.
3. Zachowanie dystansu
   Utrzymanie zdrowego dystansu to podstawa. W sytuacjach, gdy narcyz stosuje techniki manipulacyjne, takie jak wzbudzanie poczucia winy czy gaslighting, całkowite zerwanie kontaktu (tzw. „no contact”) może okazać się jedynym skutecznym rozwiązaniem. W przypadku, gdy zerwanie kontaktu nie jest możliwe (np. z powodu wspólnych zobowiązań czy dzieci), konieczne jest ustalenie jasnych granic, które zabezpieczą Twoją przestrzeń emocjonalną.
4. Praca nad własnym poczuciem wartości
   Relacje z narcyzem często prowadzą do stopniowego niszczenia samooceny. Dlatego tak ważna jest praca nad odbudową własnej wartości. Warto poświęcić czas na refleksję, samopoznanie oraz rozwijanie pasji i zainteresowań. Terapia indywidualna może pomóc w przepracowaniu bolesnych doświadczeń oraz w nauce stawiania granic.
5. Unikanie manipulacji
   Narcyz może stosować różne techniki, aby przyciągnąć Cię z powrotem do związku – od wzbudzania litości po obietnice zmiany. Kluczowe jest rozpoznanie tych manipulacji i stanowcze odrzucenie wszelkich prób wpływania na Twoje decyzje. Warto wypracować sobie zdrowe mechanizmy obronne, które pozwolą na utrzymanie niezależności emocjonalnej.
6. Skorzystanie z profesjonalnej pomocy
   Odbudowa po destruktywnej relacji to długi i trudny proces, wymagający wsparcia specjalistów. W Gabinecie Liberi Psychoterapia Ursynów oferujemy profesjonalną pomoc psychologiczną, która może wesprzeć osoby doświadczające trudności w relacjach z narcyzami. Indywidualna terapia pozwoli na odzyskanie poczucia własnej wartości, przepracowanie traumatycznych doświadczeń oraz wypracowanie strategii, które pomogą w przyszłych, zdrowszych relacjach.

Wychodzenie z relacji z narcyzem to nie tylko kwestia fizycznego oddzielenia się od partnera, ale również głęboka praca nad sobą. Zrozumienie mechanizmów manipulacji, odbudowa poczucia własnej wartości oraz wsparcie specjalistyczne stanowią fundamenty procesu zdrowienia. Jednocześnie czasem warto się zatrzymać nad tym, co przyciągnęło mnie do relacji z narcyzem? Czy nie powtórzę tego w przyszłości? Jak moja przeszłość i własne wzorce relacyjne zapracowały, że znalazłe/am się w tym miejscu? Choć droga ta bywa trudna, profesjonalna pomoc i otoczenie wsparciem mogą znacząco ułatwić odzyskanie kontroli nad własnym życiem.

Nadużywanie terminu „narcyz” w pop-psychologii

Współcześnie coraz częściej używa się terminu „narcyz” w sposób uproszczony i bezrefleksyjny. Ludzie nazywają narcyzami swoich byłych partnerów, szefów czy znajomych, często bez profesjonalnej diagnozy i pełnego zrozumienia tego zaburzenia. Takie podejście jest szkodliwe z kilku powodów:

• Banalizuje rzeczywiste zaburzenie i cierpienie osób z NPD
  Uproszczone traktowanie narcyzmu minimalizuje powagę narcystycznego zaburzenia osobowości, które wiąże się z głębokimi trudnościami emocjonalnymi i interpersonalnymi. Osoby z NPD nie tylko prezentują agresywne lub manipulacyjne zachowania, ale także zmagają się z wewnętrzną pustką, lękiem przed odrzuceniem, chroniczną niepewnością i cierpieniem. Bagatelizowanie ich problemu utrudnia dostęp do właściwej terapii i wsparcia.
• Stygmatyzuje osoby o zdrowej pewności siebie
  Często osoby o wysokiej samoocenie, asertywne i pewne siebie zostają niesłusznie etykietowane jako „narcyzi”. Takie stygmatyzowanie jest nie tylko niesprawiedliwe, ale także zniekształca nasze postrzeganie norm społecznych. Zdrowa pewność siebie to cecha pożądana i nie powinna być mylona z patologicznym narcyzmem.
• Prowadzi do fałszywych przekonań
  Nadużywanie tego terminu w codziennych rozmowach może sprawić, że każda trudna lub konfliktowa relacja zostanie zinterpretowana przez pryzmat narcyzmu. To uproszczenie nie tylko generuje nieuzasadnione oskarżenia, ale również utrudnia ocenę rzeczywistości, co może prowadzić do niepotrzebnych napięć i konfliktów w życiu osobistym oraz zawodowym.

Dodatkowo, pop-psychologia, upraszczając złożoność narcyzmu, uniemożliwia społeczeństwu zrozumienie głębszych mechanizmów stojących za tym zaburzeniem. Zamiast skupiać się na profesjonalnej diagnozie i specyfice terapii, dyskusje publiczne często ograniczają się do uproszczonych stereotypów, co może skutkować zarówno niewłaściwym etykietowaniem, jak i niesprawiedliwym piętnowaniem osób. Takie podejście nie tylko utrudnia pomoc osobom naprawdę potrzebującym wsparcia, ale również zniekształca społeczną percepcję zdrowia psychicznego.

Narcyzm ma różne postaci, może być poważnym zaburzeniem osobowości, a nie tylko cechą charakteru, którą w pewnym stopniu posiadają też zdrowo funkcjonujące osoby.  Choć osoby z NPD mogą wydawać się pociągające, to relacje z nimi są często wyniszczające. Warto odróżniać kliniczny narcyzm od potocznego użycia tego terminu – nadmierne etykietowanie ludzi jako narcyzów nie pomaga w zrozumieniu problemu i może prowadzić do niepotrzebnych oskarżeń. Kluczem jest edukacja oraz zdrowy dystans do popularnych uproszczeń psychologicznych.

Jeśli czujesz, że Twoja relacja cię obciąża, jest trudna, a jednocześnie ciężko to nazwać, zrozumieć (np. nie zmieszać się, nie zwątpić we własne odczucia i osąd sytuacji) czy podjąć skuteczne działania w obronie swoich granic, warto skonsultować się z psychoterapeutą, który udzieli profesjonalnego wsparcia.